Opowieść o przeszłości czyli szkice z historii powstania Starych Powązek w Warszawie – na 230 rocznice powstania nekropolii.

Do rąk czytelników oddajemy niezwykłą publikację będącą zapisem konferencji naukowej zorganizowanej w Zamku Królewskim 3 listopada 2022r.

Książka „Starych Powązek głęboki cień” to zbiór referatów i historycznych szkiców poświęconych nekropolii. To pierwsze opracowanie tak pieczołowicie analizujące historię powstania cmentarza, jego otoczenie i ludzi, którzy mieli wpływ na kształt obszaru jaki dziś nazywamy cmentarzem Powązkowskim.

Nazwa Powązki pojawia się w piśmiennictwie w 1777 roku, to pierwotna nazwa wsi Mostki. Jest kilka hipotez powstania nazwy o czym szeroko pisze Paweł E. Weszpiński, bo to i powązka używana do cedzenia mleka lub określenie używane na drąg używany do przyciskania siana na wozie, a może po prostu chodziło o powiązanie czyli przekraczanie rzeki.

W pewnym dziejowym momencie Warszawa ze względów sanitarnych musiała założyć cmentarz poza miastem – to wiedza powszechna i zgodna z europejskimi tendencjami.  Wybrano teren „wolny od domów mieszkalnych” dając podwaliny pod kształtowanie się nowoczesnego cmentarza miejskiego. Dziś z perspektywy dwóch stuleci widać jak trafnie określono miejsce, bo Stare Powązki przez wyjątkowo długi czas pozostawały na peryferiach.

Cmentarz Powązkowski został założony na terenie obejmującym 2,6 hektarów, dziś to obszar niemal 44 ha. 

Publikacja pod redakcją naukową Pani Profesor Joanny M. Sosnowskiej zawiera 12 analitycznych tekstów, które składają się na całość opowieści o historii nekropolii. Znajdziemy zarówno szczegółowy wgląd w mapy i rysunki przestrzenne z końca XVIII wieku, omówienie prac rzeźbiarskich, nagrobków i  obelisków autorstwa wybitnych artystów jak i analizę Powązek z punktu widzenia parku krajobrazowego z liniowym układem nasadzeń drzew i krzewów.

Wiele miejsca autorzy poświęcają opisaniu obrzędów pogrzebowych, sięgając do opisów pochówków znanych osób. Symbolika mszy żałobnej, konduktu, czy mów pochwalnych ku czci zmarłego jest podobna współczesnym pogrzebom. Z kolei nawiązywanie do przedchrześcijańskich wierzeń pokazuje ewolucję jakiej podlegała przestrzeń przeznaczona na cmentarz. Na Powązkach sadzono lipy – uznane za drzewa święte, później symbolizujące Maryję, kasztanowce miały łączyć się z „wiecznym spokojem”, a żywotniki (tuje) i cisy wyrażające smutek i śmierć.

Książkę kończy rozdział poświęcony zagadkowej śmierci proboszcza Powązek ks. Stefana Niedzielaka.

Publikacja wydana przez Fundację Stare Powązki i Liber Pro Arte jest bogato ilustrowaną historią nekropolii. To element upowszechniania wiedzy o cmentarzu Powązkowskim, zachęcenia do poznania dziedzictwa kulturowego. Książka choć dotyka specjalistycznej wiedzy naukowej jest skierowana do szerokiego grona odbiorców, osób zainteresowanych poznawaniem historii Warszawy i Polski.

Cmentarz Powązkowski w 2014 r. znalazła się na liście Pomników Historii i jest w rejestrze zabytków. Pomimo całościowej ochrony, do rejestru są wpisywane kolejne obiekty w tym Aleja Zasłużonych gdzie podkreślono „szczególną wartość historyczną w wymiarze narodowym oraz wybitne walory artystyczne”.

Serdecznie dziękujemy Pani Profesor Joannie M. Sosnowskiej oraz wszystkim autorom referatów.

Książka jest możliwa do pobrania w formie cyfrowej tutaj: